Karatay ilçesi sınırları dâhilindeki Pir Esat Mahallesi, adını, çevresinde geliştiği Abacı Seyit Mahallesi’ndeki Pir Esat Külliyesi’nden almıştır. Pir Esat yahut Pisili Sultan olarak anılan zat, Hz. Mevlâna’nın muasırıdır. Ondan on yıl kadar önce 662/1263 yılında vefat etmiştir. Şeyhin kedisi de yanında gömülüdür.
Cami, türbe ve zaviyenin yer aldığı alan tapuda, 57. pafta, 52. Ada, 11. parselde yer almakta olup, 1.643 metrekaredir. 12. parselde yer alan eski mescit ise, 150 metrekare kadardır. Pir Esat Mezarlığı da türbenin kuzeyinde, 69. ada, 6. parselde olup, 25.033 metrekarelik oldukça geniş bir alana oturmaktadır. Günümüzde mezarlığın yeri, Karatay Terminali binası olarak kullanılmaktadır. Bölgede 71. ada, 111. parselde kayıtlı 4 metrekarelik alana oturan bir de çeşme bulunmaktadır (Ayrıca bk. Pir Esat Külliyesi*).
Mahallenin adının, Yavuz, Kanuni ve III. Murat dönemlerinde yapılan mahalle sayımlarında, Konya mahalleleri arasında yer almaması, bu dönemlerde mahallenin henüz teşekkül etmediğini veya bu dönemlerde mahallenin başka bir isimle anıldığı ihtimalini akla getirmektedir. 1071-72/1661-62 tarihli 11 Numaralı Şeriye Sicili’nde, bir olay vesilesiyle mahallenin adının geçmesi, mahallenin, bu yıllardan itibaren adının kullanılmaya başladığını göstermektedir. Nitekim takip eden kadı sicillerinde mahallenin adı daha sık geçmektedir.
Zaman içerisinde büyüyüp genişleyen mahalle, XIX. yüzyıl ortalarına doğru Pir Esat Kabasakal, Pir Esat Hacı Hüseyin ve Pir Esat Abacı Seyit adlarında üç mahalleye bölünmüştür. Bu dönemden itibaren Pir Esat Mahallesi artık bir semttir. Semti oluşturan mahalle isimleri varlıklarını Cumhuriyet Döneminde de korumuştur. Pir Esat evladından oldukları tahmin edilen Abacı Seyit, Hacı Hüseyin ve Kabasakal hakkında yeterli bir malumat bulunmamaktadır. Bunlardan Hacı Hüseyin, Âşık Şem’î’nin büyük dedesidir.
Sakinleri genellikle esnaf ve sanatkârlardan oluşan semt, Kerimdede Mektep, Sarıyakup, Çukur, Akçeşme, Fakıdede, Dedemoğlu ve Yunusoğlu mahalleleri ile çevrilidir.
Şeriye sicillerinden anlaşıldığı kadarıyla da Kabasakal oğlu Mehmet, 1840’lı yıllarda sağdır. Mezkûr aile “Şemiler” adıyla günümüzde de varlığını sürdürmektedir. Mahallenin tanınmış diğer bir ailesi de Mıhoğullarıdır. Ailenin büyüklerinden Mıhoğlu Mehmet’in soyu Diş Tabibi Mehmet Emin Mıhoğlu, kardeşleri ve amca çocukları ile devam etmektedir. Adı geçen aile fertleri, Mıhoğullarının şehir evlerinin bu mahallede olduğunu teyit etmişlerdir.
1264/1847-48 yılı temettüat defterlerinde Hacı Hüseyin Mahallesi, beş sınıfta 24 kişi olarak vergilendirilmiş; en yüksek vergi 86, en düşük vergi ise 15 kuruştur. Kabasakal Mahallesi ise beş sınıfta 44 kişi olarak vergilendirilmiş; en yüksek vergi 68, en düşük vergi ise 26 paradır. Abacı Seyit Mahallesi de üç sınıfta 20 kişi olarak vergilendirilmiş; en yüksek vergi, 61,5, en düşük vergi ise 35 kuruştur. Bu duruma göre bu üç mahallenin en büyüğü Kabasakal, en küçüğü de Abacı Seyit Mahallesi’dir.
Günümüzde Pir Esat Türbesi ve Camii’nin çevresinin açılması, yanı sıra Pir Esat Caddesi’nin genişletilmesiyle bölgede mesken sayısı bir hayli azalmıştır. 2007 yılı nüfus sayımında Pir Esat Abacı Seyit Mahallesi, 92; Pir Esat Hacı Hüseyin Mahallesi, 292; Pir Esat Kabasakal Mahallesi ise, 395 kişiden ibarettir.
2009 yılında Konya Büyükşehir Belediyesince yapılan mahalle düzenlemeleri çerçevesinde Pir Esat Kabasakal ve Abacı Seyit, Akçeşme; Pir Esat Hacı Hüseyin ise Sarıyakup Mahallesi’ne dâhil edilmiştir.
Tarihî Tüfekçi, Hacı Ali Ağa, Çelebi ve Mesnevihan hanları mahallenin önemli ticari yapılarındandı.
Pir Esad Valide Şefika Bahadır Camii
