Atçekenler, Osmanlı Döneminde Konya ve Aksaray bölgesinde yaşayan bir Türk topluluğu ve Türkmen aşiretlerinin teşkilatlandırılması sonucu oluşturulmuş aşiretler konfederasyonudur. Osmanlı kaynaklarında bazen “Atçeken”, bazen de bu kelimenin Farsça karşılığı olan “Esbkeşan” şeklinde geçmektedir. Aslında eski Türkçede at çekmek tabiri herhangi bir attan kan almak anlamına gelir. Osmanlı tahrir defterlerine göre Atçeken tabiri at yetiştiren grupların at vergisine tabi tutulduklarını ifade etmek için kullanılmıştır. At yetiştiren Türk aşiretleri vergilerini yetiştirdikleri atlardan ayni olarak verdiklerinden dolayı kendilerine Atçeken denilmiştir. Atçeken terimi bir etnik kimliği, boyu ve aşireti temsil etmez. Atçekenlik hazırlanan kanunnamelerinde hukuki çerçevesi ve statüsü belirlenmiş siyasi, idari ve mali bir kavramdır.
Marco Polo ve diğer seyyahlara göre Türkler, Orta Anadolu’da değerli atlar yetiştiriyorlardı. Selçuklu Döneminden başlayarak Beylikler Devri ve Osmanlı Döneminde Türkmenlerin ve Atçekenlerin Orta Anadolu’da yetiştirdikleri soylu atlar Osmanlılar ve diğer milletlerce beğeniliyordu. Bu atlar o döneme kadar meşhur olan Kastamonu ve Germiyan atlarını unutturmuştur. Atçeken aşiretlerinin yaşadığı Karaman çevresinde yetiştirilen bu atlara aynı zamanda Karaman atları deniliyordu. Karamanoğulları bu atlardan Osmanlı hükümdarlarına hediyeler gönderdikleri gibi, Osmanlılar da at ihtiyacının önemli bir kısmını para karşılığı Karamanoğullarından sağlamıştır.
Atçekenlerin sakin oldukları coğrafya genel olarak, doğu-batı doğrultusunda Aksaray-Akşehir, kuzey-güney doğrultusunda Ankara-Konya-Karaman arasında kalan Konya Ovası, diğer bir ifade ile Konya bozkırlarıdır. Atçekenler, Larende (Karaman), Akşehir ve Koçhisar Gölü arasındaki bölgede yaşıyorlardı. Osmanlı Devrinde bu bölge üç yöreye veya kazaya ayrılarak idare edilmişlerdir: Eski il (Eskil), Turgud (Turgut) ve Bayburd (Bayburt). Faruk Sümer’e göre Eski il, Koçhisar Gölü’nün güney taraflarındaki toprakları içine almaktadır. Bu yörenin merkezi Koçhisar Gölü’ne yakın yerdeki Eski il köyü olup bugün de mevcuttur. Eski Selçuklu anayolu üzerindeki Eşmekaya köyü de Atçeken beylerinin oturduğu yerlerden idi. Bu beylerin nesli zamanımıza kadar gelmiştir. Turgut, Akşehir’in doğu yönündeki topraklara, Bayburt ise Karaman’ın kuzeyindeki arazilere denilmektedir. İslâm Ansiklopedisi’ndeki (DİA) “Atçeken” maddesinde Atçekenlerin XV. yüzyıl sonunda Anadolu’da yayıldıkları Eski il, Turgut ve Bayburt zikredilirken Karaman’dan söz edilmemiştir. Atçeken Türk oymaklarının çoğunluğu Konya, Aksaray, Karaman, Karapınar, Ereğli, Koçhisar arasında kalan arazilere yayılarak yerleşmişler ve cins at yetiştirmişlerdir.
Fatih döneminde ihdas edildiği kabul edilen “Atçekenlik sistemi” ilk bakışta iktisadi ve sosyal amaçlı gözükse de gerçekte siyasidir. Nitekim Osmanlı Devleti bölgedeki sükûneti temin ettikten sonra, XVI. asır ortalarında ve aynı asrın sonlarında Atçekenlik sistemini kaldırmak istemiş fakat başarılı olamamıştır. Atçekenlik muhtemelen 1839 Tanzimat düzenlemeleri ile kaldırılmıştır. XV. yüzyıl sonu ve
XVI. yüzyıl başlarında konargöçer olan Atçekenler, aynı asrın ortalarından itibaren hayvancılığın yanı sıra zirai faaliyetlerini de artırmışlar ve yerleşik hayata geçmeye başlamışlardır. Bu yerleşme hem kendi topraklarında hem de diğer şehir ve köylerde olmuştur.
Tespit edilebildiği kadarıyla Atçekenlerin nüfusu 1500 yılında 4.854 hane, 1518’de 7.090 hane, 1591’de 17.808 nefer ve 1642’de 3.241 neferdir. Osmanlı tahrir defterlerine göre XV. yüzyılda devlete at yetiştirenlerden (Atçekenler) “at resmi” veya “at akçesi” denilen bir vergi alınıyordu. At vergisi her toplumun gücüne göre tespit ediliyordu. Kanunnamelere göre her on iki haneden bir at alınıyordu. Fakat tahrir defterleri incelendiğinde bu rakamın her yerde aynı olmadığı görülür.
Cumhuriyet Döneminde Konya il merkezinin yanı sıra Aksaray, Karaman, Karapınar, Koçhisar, Akşehir, Turgut, Cihanbeyli, Kulu, İnsuyu, Taşpınar, Ilgın, Argıthanı, Sarayönü, Altınekin vb. yerleşim merkezlerinde Atçekenlerin soyunu devam ettiren ve bu soyadı taşıyan aileler yaşamaktadır.
Kitâb-ı Baytara'dan iki süvari
