Seydişehir, Anadolu’da tarikatların merkezi durumunda olan Konya’ya yakın olduğu için değişik tasavvuf kolları burada da yayılmış; bu çerçevede birçok tekke ve zaviye açılmıştır. Aşağıda Seydişehir kazasında tasavvufi hayat üzerinde durulduktan sonra tekke ve zaviyeler incelenecektir.
1. Yesevilik
Yesevilik, Hoca Ahmet Yesevi (ö. 1166)’nin fikirleri etrafında oluşmuştur. XII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren onun halifeleri aracılığıyla Anadolu’ya da yayılmış bir tarikattır. Seydişehir bölgesi, Yesevilik’in Anadolu’da etkili olduğu yerlerdendir. Seydişehir ve çevresinde ilk temsilcisi Seyyit Harun Veli olup Makâlât-ı Seyyid Hârûn’a göre, Horasan’dan Seydişehir bölgesine yerleşmek üzere Anadolu’ya gelmiştir. Başta Seydişehir merkezindeki Seyyit Harun Veli Manzumesi ve buraya bağlı köylerde on yedi tekke ve zaviye mevcut idi.
2. Ahilik
Ahilik, başkent olduğu için, XII. yüzyıl sonlarında ilk defa Konya’da örgütlendi. Konya’ya yakın şehirlerde de Ahiliğin XIII. yüzyılda kurulduğu görülmektedir. Seydişehir’de de Ahilik XIII. yüzyılda yayılmaya başlamış olmalıdır. Çalmanda köyündeki Ahi Segit/Ahi İskender Zaviyesi bu yapılanmalardan biri idi.
3. Babailik
Anadolu’da XIII. yüzyılda doğan tarikatlardan biri de Babailik’tir. Baba İlyas’ın Anadolu’da birçok halifesi bulunuyordu. Bunlardan biri de Nure Sofu (ö. 1255?)’dur. Onun oğlu Karaman’ın da bu tarikatın şeyhlerinden biri olduğu bilinmektedir.
Nure Sofu’nun Konya ve çevresindeki etkileri onun adına açılmış tekke ve zaviyeler dolayısıyla tespit edilebilmektedir. Nitekim Seydişehir’in Karahisar köyündeki Nure Sofu Veled-i Hacı İbrahim Zaviyesi bunlardan biri idi. Bu durum, Seydişehir ve çevresinde Babailiğin pek aktif olmamakla birlikte Osmanlı Döneminde de sürdürüldüğüne işaret kabul edilebilir.
4. Şeyh Didiği Tarikatı
Didiği Sultan, Ilgın dolaylarına XII. yüzyılın ikinci yarısında yerleşti. Menakıpnamesindeki anlatılanlar ile belgelerde verilen bilgilerden hareketle Y. Küçükdağ onun kendi adıyla anılan tarikatı kurduğunu tespit etmiştir. Ona göre Didiği Sultan, Seydişehir ve dolaylarında da kendi adı ile anılan tarikatı yaymış ve onun için zaviyeler açılmıştır. Seydişehir’deki Şeyh Ahmet/Devetaşı Zaviyesi Şeyh Didiği Tarikatı’na ait bir yapı idi.
5. Nakşibendîlik
Kurucusu Bahaüddin Nakşbend (ö. 1389)’den dolayı Nakşibendîlik şeklinde şöhret bulan tarikatın Konya çevresinde teşkilatlanmaya başlaması, XVI. yüzyıl başlarına rastlamaktadır. Konya’da XVIII. yüzyılda Nakşî şeyhlerinin ikamet ettiği belgelerde geçmekle birlikte tekkeler kurarak örgütlenmeleri XIX. yüzyıldan sonradır.
Memiş Efendi (ö. 1852), Şeyh Abdullah Efendi (ö. 1902) ve Şeyh Mehmet Emin Efendi (ö. 1854) Seydişehir’de Nakşibendî Tarikatı’nın XIX. yüzyılda temsilcileri idiler.
B. Seydişehir’deki Tekke ve Zaviyeler
Tekkeler, tarikat mensuplarının oturup kalkmalarına, ayinlerini icra etmelerine mahsus yerlerdi. Şehir ve kasaba merkezlerinde kurulurlar; hangi tarikata ait ise ona bağlı dervişleri buralarda sürekli kalırlardı. Tekkenin küçüğü olan zaviyeler, çoğunlukla şehir ve kasabaların dışında ve köylerde kurulurdu.
I. Seyyit Harun Manzumesi
Seydişehir ilçe merkezindeki Seyyit Harun Manzumesi cami, hamam, medrese, Seyyit Harun Veli, Halife Sultan ve Sultan Hatun türbeleriyle imaretten oluşmaktadır (bk. Seyyit Harun Veli Külliyesi*).
II. İlçe Merkezindeki Diğer Tekke ve Zaviyeler
1. Rüstem Bey Zaviyesi
Rüstem Bey Zaviyesi, Seydişehir merkezinde Turgutoğullarından Rüstem Bey Türbesi’nin bitişiğinde olmalıdır. İnşa ettirdiği zaviyeye gayrimenkuller vakfetmiştir.
2. Şeyh Ahmet/Devetaşı Zaviyesi
Şeyh Ahmet Zaviyesi, Seyyit Harun’un Şeyh Didiği ile karşılamaya giderken üzerine bindiği söylenen Deve Taşı’nın yakınında idi. Fatih dönemi kayıtlarında adı geçmemektedir.
3. Melik Gazi Zaviyesi
Melik Gazi Zaviyesi ile ilgili tek bir kayda ulaşılmıştır. Bu, Zilhicce 1110/Mayıs-Haziran 1699 tarihli belgedir.
4. Ab-ı Germ/Yusufoğlu Mehmet Zaviyesi
Ab-ı Germ/Yusufoğlu Mehmet Zaviyesi, Karakız köyünde idi. Karakız, günümüzde Seydişehir’in merkez mahallelerinden olan Saadetler, Kurtuluş ve Bahçelievler mahallelerinin bulunduğu alanı kapsamaktadır. 1476 ve 1483 yıllarında Seydişehir’deki kaplıca yanında bir çiftlik yeri zaviyeye ait vakıftı.
5. Kızgın Sanem Zaviyesi
Kızgın Sanem Zaviyesi XVIII. yüzyıl başlarında ayakta idi.
6. Pınarbaşı Zaviyesi
Fatih dönemine ait tahrirde Pınarbaşı Zaviyesi’nin adı geçmemektedir. Sonraki tahrir kayıtlarına göre, zaviyenin bulunduğu arsayı Karamanoğulları zamanında Durdu Hacı adlı kişi satın alıp vakfetmiştir. Bu duruma göre Pınarbaşı Zaviyesi XV. yüzyıllın ilk yarısında inşa edilmiş olmalıdır.
Pınarbaşı Zaviyesi’nin vakfından olmak üzere Bükarmud/Gökarmud köyünde yirmi dönüm arazi bulunmaktaydı. 1530’da Seydişehir’de iki kıta zemin vakfa aitti. 1585’te Gökarmud’da yirmi, ilçe merkezinde beş dönüm arazi vakıftan idi. 1784 tarihli bir kayda göre Gökarmud köyünde yirmi ve Pınarbaşı mevkiinde yirmi dönümlük başka bir arazi de zaviyeye aitti.
III. Seyyit Harun Dergâhı’na Bağlı Tekke ve Zaviyeler
1. Hacı Veysel Zaviyesi
Kıraçlar köyünde idi. 1476, 1483 ve 1530’da zaviye vakfına ait bir çiftlik yeri vardı.
2. Şeyh Hüseyin Zaviyesi
Karakız köyünde idi. 1476 ve 1483’te bir çiftlik yeri zaviyenin vakfı idi.
3. Şeyh Gaybi Bin Hacı Hamza Zaviyesi
Başkaraviran köyünde idi. 1476 ve 1483 yıllarında bir çiftlik yeri bu zaviyenin vakfı olarak tespit edilmiştir.
4. Şeyh Adil Zaviyesi
Taşağıl köyünde idi. 1476, 1483 ve 1530’da üç çiftlik yeri zaviyenin vakfı idi.
5. Seyyit Harun/İsmail Şeyh/İbrahim Şeyh Zaviyesi
Seydişehir’in Sakızarmud/Şekerarmud köyünde idi. 1476’da Seyyit Harun Zaviyesi, 1483’te ve bundan sonraki belgelerde ise İbrahim Şeyh Zaviyesi olarak geçmektedir.
6. Şeyh Mustafa Zaviyesi
Düden köyünde idi. 1476 ve 1483’te zaviyenin bir çiftlik yeri bulunuyordu.
7. Şeyh Enbiya Zaviyesi
El-Mesut köyünde idi. Zaviyenin 1476’da, 1483’te ve 1530’da bir öküzlük arazisi mevcuttu.
8. Musa Şeyh Evladı Mezit Seydi Harun Veli Zaviyesi
Dereköy’de idi. 1476 ve 1483’te bir çiftlik yeri ile bir değirmen vakfı idi.
9. Abdal Mehmet Zaviyesi
Beyşehir’e bağlı Örtülü köyünde idi. 1476 ve 1483’te bir çiftlik yeri vakfı olarak tespit edilmiştir.
10. Abdal Mehmet Zaviyesi
Bozkır’a bağlı Avrana/Arvana köyünde idi. Zaviyenin 1476 ve 1483’te bir öküzlük vakıf arazisi bulunuyordu.
11. Şeyh Armağan Zaviyesi
Konya’nın Çukurçimen köyünde idi. 1476 ve 1483’te bir çiftlik yeri vakfı idi.
12. Tavus Abdal Zaviyesi
Yeniceköy’de idi. 1476 ve 1483’te bir çiftlik yer zaviyenin vakfı idi.
13. Hacı Osman ve Hacı Halil Veled-i Şeyh Seydi Zaviyesi
Kilisecik köyünde idi. Ancak 1476 tahririnde Aladana köyünde gösterilmiştir. 1483’te ve 1530’da bir çiftlik yeri zaviye vakfındandı.
14. Derviş İsmail Zaviyesi
Hacılar köyünde idi. Zaviyenin 1476 ve 1483’te bir öküzlük vakıf arazisi bulunuyordu.
15. Derviş Musa Zaviyesi
O zamanlar Seydişehir kazasına bağlı Akkilise köyünde idi. Zaviyenin 1476 ve 1483’te bir çiftlik yeri bulunuyordu.
16. Şeyh Salih Zaviyesi
Akkilise köyünde idi. Mevcut belgelerden XVIII. yüzyıl başlarında inşa edildiği anlaşılmaktadır.
17. Ekmek Yemez Zaviyesi
Taraşçı köyünde olup, türbede metfun Şeyh Mahmut bin Yahya’nın Seyyit Harun’la birlikte Horasan’dan geldiği ve Taraşçı’yı kurduğu söylenmektedir. Zaviyenin türbe dışında bir de camisi mevcuttu.
IV. Köylerdeki Diğer Tekke ve Zaviyeler
Hasan Dede Tekkesi (Tekke köyü), Asıl Tekkesi (Karacalar köyü), Eskibor Tekkesi (Çalmanda köyü), Ali Baba Zaviyesi (Boyalı köyü), Hasan Abdal Zaviyesi (Gökhüyük köyü), Kavlak Musa Zaviyesi (Orta Karaviran köyü), Ahi Segit/Ahi İskender Zaviyesi (Çalmanda köyü), Derviş Bahşi/Derviş Yahşi Zaviyesi (Kürt köyü), Nure Sofu Veled-i Hacı İbrahim Zaviyesi (Karahisar köyü), Kademoğlu Zaviyesi (Dereköy), Derviş Ahmet Zaviyesi (Kilise-i Sagir köyü), Şeyh Yusuf Zaviyesi (Kilise-i Kebir/Ulukilise köyü), Şeyh Muslihuddin ve Evren Dede zaviyeleri (Gökçehüyük köyü).
