Meram ilçesine bağlı Yorgancı Mahallesi’nde, Meram Çayı’nın güneyinde, köprünün güney ucunda yer alır. 1982-83 yılında, Meram Hamamı’nın onarım çalışmaları sırasında bulunan kitabesi, bugün İnce Minareli Medrese Taş Eserleri Müzesi’nde bulunmaktadır. Bu kitabeye göre hamam, Karamanoğlu İbrahim Bey (II.)’in tahta geçtiği günlerde Hasbey oğlu tarafından 827/1424 yılında yaptırılmıştır. Çifte hamam olarak tasarlanan yapının giriş bölümü kadınlara, kuzey bölümü de erkeklere tahsis edilmiştir.
Erkekler Bölümü
Hamamın kuzey cephesindeki, eskiden üzerinde basit bir saçak bulunan, muhdes kapıdan erkekler bölümü soyunmalığına girilir. Bu kapının lentosu üzerindeki sivri kemer boşluğu pencere olarak düzenlenmiştir. Bu kapının yer aldığı kemer boşluğu ahşap desteklerle güçlendirilmiş ve üzeri sıvanmışken bugün bunlar kaldırılmıştır. Yine soyunmalığın kuzeybatı köşesindeki destek duvarı da kaldırılarak onarılmış ve özgün biçimine kavuşturulmuştur.
Soyunmalık kare planlı olarak yapılmış, kuzey cephedeki bir kemerle genişletilmiştir. Bu kemer boşluğunda muhdes kapı yer almaktadır. Ortasında sekizgen bir havuz bulunan soyunmalık doğu, güney ve batıdan soyunma sekileriyle çevrilmiştir. Kubbeye geçiş üçlü üçgen bingilerle gerçekleştirilirken, üçgen bingiler yatayına dizilmiş tuğla dizisiyle sınırlanmış, bu dizi duvar yüzeylerinde de devam ettirilmiştir.
Soyunmalığın doğu duvarının kuzeyindeki kapıdan, eliptik kubbeyle örtülü geçit bölümüne girilir. Üçgen bingili kubbeyle örtülü bu mekân, kubbenin ışıklığına kadar yükselen bir duvarla ikiye bölünmüştür. Güney bölüm geçit olarak kullanılırken, kuzey bölümden dışa bir pencere açılmış ve helâ olarak düzenlenmiştir. Bu mekândan soğukluğa girilmektedir. Soğukluğun güneyinde üstü, köşelerde üçgenlere oturan beş yüzlü yarım tonozla örtülü eyvan bulunmaktadır. Soğukluğun doğu güney ve batı kenarı sekilerle çevrilmiştir.
Soğukluğa giriş kapısının doğusundaki, ikinci kapıdan dörtgen planlı veya özel halvet olarak yapılan odaya girilmektedir. Kenar uzunlukları değişken olan mekân üçgen bingiler üzerinde ışıklı bir kubbeyle örtülmüştür. Merkezi ışıklıktan eteklere doğru genişleyerek inen üçgen kesitli kabartma şeritlerle on iki dilime bölünen kubbenin her diliminde bir ışık gözü bulunmaktadır.
Soğukluğun doğu duvarının kuzeyindeki kapıdan sıcaklığa girilmektedir. Sıcaklığın kare planlı merkezî mekânı güney, kuzey ve doğuya birer eyvanla genişletilirken doğu eyvanın iki yanındaki kapılardan köşe halvetlere girilir. Eyvanların üzeri soğukluk eyvanında olduğu gibi, üçgen köşelikler üzerinde beş kenarlı yarım tonozlarla örtülmüştür. Kuzey ve güneydeki kurma havuzları on altıgen planlı, doğu eyvandaki kurna havuzu ise dişi mukarnas işlemelidir. Bu kurnanın üzerindeki Bursa tipi kemerli pencere, buhar penceresi olarak su deposuna açılmaktadır. Batıda girişin yer aldığı kemerli bir niş üzerindeki kapı üzerinde bir baklava motifi görülmektedir.
Onarım sırasında, sıva altında bir yuvarlak kemerli kapı izi görülmüş dolgusu temizlenince bunun batıdaki halvet veya mekânına bağlantıyı sağlayan ikinci bir kapı olduğu tespit edilmiştir. Ancak duvar örgüsünün burada bozulması, diğer halvet kapıları gibi bir dikdörtgen niş içerisinde bulunmaması, bunun sonraki dönemlerde açıldığı görüşünü güçlendirmektedir.
Ortadaki sekizgen planlı göbek taşının kenar uzunlukları değişkendir. Sıcaklık, kenarları tek tuğla dizisiyle sınırlandırılmış üçlü üçgen bingilerle on altıgene dönüştürülmekte, tek tuğladan oluşan silme üzerinde on altı dilimli kubbeyle örtülmektedir. Kubbe etek silmesinin üstündeki içlerinde birer ışık gözü bulunan sivri kemerli nişler içbükey kavislere bunların arasındaki mukarnaslı elemanlar ise dilim sırtlarına bağlanmaktadır. Bu dilimlerin içinde üstte ikişer ışık gözü yer almaktadır.
Tepelerinde birer ışıklığı bulunan kubbelerle örtülen halvetlerde köşe geçiş elemanları üçgen bingilerden oluşmaktadır. Halvet kubbelerinde tepe ışıklığının etrafında iki sıra oluşturacak şekilde sekiz ışık gözü yerleştirilmiştir.
Kadınlar Bölümü
Büyük ölçüde erkekler bölümünün plan şemasını tekrarlayan kadınlar bölümünde bazı detay farklılıkları görülmektedir. Güneydeki kare planlı soyunmalıktan tuvalet hâline getirilmiş aralıktan soğukluğa geçilir. Soğukluğun kuzeyinde özel bir hücre vardır.
Sıcaklık erkekler bölümü sıcaklığına eş bir plan düzenine sahiptir. Güney, doğu ve kuzeyde birer eyvan bulunmaktadır. Eyvanların üzeri, soğuklukta ve erkekler bölümünde olduğu gibi köşelerdeki üçgen elemanlar üzerinde beşli yarım tonozlarla örtülmüştür. Erkekler bölümünden farklı olarak yalın bırakılan sıcaklık kubbesi yine üçlü üçgen bingilerle kare mekânın üzerini örtmektedir.
Ortada göbek taşı bulunmaktadır. Doğu eyvanının iki yanındaki dikdörtgen nişler içindeki sivri kemerli kapılardan halvetlere girilmektedir. Halvetler üçgen bingiler üstünde tepe ışıklıklı kubbelerle örtülmüşlerdir. Kuzey halvetteki daire kesitli bir menfezle su deposuna buhar bağlantısı sağlanmıştır.
Hamamın doğu kenarı boyunca uzanan ve üzeri beşik tonozla örtülmüş olan su deposu yamuk planlıdır. Su deposu erkekler bölümü sıcaklığı doğu eyvanının arkasına yapılmış bir eyvanla genişletilmiştir. Bu eyvanın üzeri, ekseni ana tonoz eksenine dik bir tonozla örtülmüştür. Deponun ortasında bir takviye kemeri ile iki kâgir ayak, ortada dövme bakır kazan bulunmaktadır. Tepe ışıklıkları kapatılıp, dıştaki külhan yıkılmıştır. Son onarımda bu bölüm yeniden yapılmıştır.
Hamamın alt yapısı dışta tümüyle kireç harçlı sıvalı moloz taşla yapılmışken kubbeler tuğla ile inşa edilmiş, erkekler bölümünün batıya açılan orijinal kapısı ise kesme taş ve mermerle yapılmıştır. Hamam içte, sıvalı moloz taşla; geçiş elemanları ve kubbe tuğlayla yapılmıştır. Yalnız kadınlar bölümünün soyunmalık kubbesinin ilk üç sırası ile geçiş elemanlarında moloz taş kullanılmıştır.
Hamamın kadınlar bölümü yalındır. Erkekler bölümünde, mimari elemanların düzeninde süs aranırken, orijinal dış kapı kemeri, içte mukarnaslı kurna havuzu ve soyunmalık şadırvan kadehi süslenmiştir.
Erkekler bölümü soyunmalığında grafitto tekniğiyle yapılmış resimler 1981-1986 onarımı sırasında sıva raspalarıyla yok edilmiştir.
Erkekler bölümü sıcaklığı doğu eyvanındaki kurna havuzun dışı mukarnaslarla süslenirken, dört kollu yıldızlarla süslenmiş bir altlık üzerine oturtulmuştur.
Soyunmalık havuzu ortasındaki kadehin üzeri, alçak kabartma tekniğinde palmet motifleriyle süslenmiş, altta zikzaklı bir bilezikle bitirilmiştir. Alttaki on iki dilimli kaide farklı bir teknikle yapılmıştır.
Soyunmalık eyvanı önündeki seki, geometrik motiflerle ajurlanmış, mermer korkuluklarla ayrılmıştır. Eyvan önündeki basamağın ön yüzü, iki yanı yarım, ortası tam olan, yüzeysel eşlenmiş dilimli kemerli üç küçük niş bunların arasında biri yarım yıldız, diğeri yarım altıgen planlı iki mukarnas nişi ile süslenmiştir.
Erkekler soyunmalığının orijinal giriş kapısı kemeri tek taştan oyularak yapılmıştır. Üzerinde düz ve ters sıralanmış palmet motifleriyle süslenmiştir. Ortada kilit taşı yerinde bulunan palmet içerisine istif edilmiş iki balık ve iki kuş motifi ile süslenmiştir.
Dikdörtgen kapı çerçevesi ile kemer çizgisi arasındaki köşe boşluk, geometrik düzende süslenmiştir. Ayrıca son onarımda cehennemlik üzerini kapatan taşlardan birinde bir aslan motifi bulunmaktadır.
Hasbey Hamamı
