Sille, tıpkı bütün tarihî Türk beldeleri gibi baştanbaşa bir mezarlıklar beldesidir. Uydu görüntülerine göre Sille’nin güney ve batısında birer, kuzeyinde ise iki mezarlık görülmektedir. Konya Büyükşehir Belediyesi Mezarlıklar Şube Müdürlüğü de bu görüntüleri esas alıp, Sille mezarlıklarını Sille 1, 2, 3 ve 4 olarak adlandırmıştır. Lakin saha incelemeleri Sille’deki mezarlık sayısının bu sayıdan daha fazla olduğunu göstermektedir. Nitekim daha eski yıllarda Sille mezarlıkları üzerine yayın yapan araştırmacılar da aynı kanaattedirler (Özönder, 1998, 183; Uz, 2004, 315).
Saha araştırması sonuçlarına göre Sille’nin mevcut mezarlıkları -güneyden kuzeye- şunlardır:
1. Ak Mahalle Aşağı/Yeni Mezarlık
Konya şehir merkezini Sille’ye bağlayan Sille Caddesi üzerinde, Sille’nin hemen girişinde, sağda/güneyde, Karataş Sokağı’nın üzerinden geçtiği köprünün de karşı tarafındadır. Sınırları içinde yer aldığı mahallenin ismiyle anılsa da Silleliler tarafından “Aşağı Mezarlık” olarak bilinmektedir. Burası günümüzde Sille’nin tek defin yapılan mezarlığıdır. Bu itibarla Sille mezarlıklarının en bakımlısı olan mezarlığın, girişinin hemen solunda bir bekçi kulübesi bulunmaktadır. Mezarlıklar Şube Müdürlüğü tarafından 108 ila 112 arasında numaralandırılarak beş adaya ayrılmış mezarlıkta düzenli bir yol ağı, ağaçlandırma ve çiçeklendirme mevcuttur. Ağırlıklı olarak Cumhuriyet Dönemi mezarlarının yer aldığı bu bölümün, girişinin hemen sağ tarafı Silleliler tarafından “Garipler Mezarlığı” olarak anılmaktadır. Sille’deki askerî depoda görev yaparken vefat eden askerler buraya defnedildikleri için burası, dönemin tanığı Sillelilerce bu adla anılır olmuştur.
Mezarlığın güneyinde, en üst tarafında, etrafı muntazam ve yüksek taş duvarla çevrilip ağaçlandırılması yapılmış Av. Ertuğrul Onur ailesine ait bir de aile kabristanı bulunmaktadır.
Batısındaki bir koyak burayı Eski Mezarlık’tan ayırmaktadır. Bu bölgede her iki mezarın da taştan kuru kayma ihata duvarları yıkıntı hâlindedir. Mezarlığın yolla sınırını teşkil eden ihata duvarlarının yenileme ve sağlamlaştırma çalışmaları sürmektedir.
2. Ak Mahalle Eski Mezarlık
Yeni Mezarlık’ın batı tarafındaki yamaç boyunca kayalık bölgeye kadar uzanan geniş bir alandır. Çetin bir arazi yapısı olan mezarlıkta ağırlıklı olarak Osmanlı Dönemi mezarları yer almaktadır. Yeni bölümünkinden biraz yukarıda ve birbirine yakın kontrolsüz iki girişi olan bu mezarlık, Mezarlıklar Şube Müdürlüğünce 101 ila 107 arası numaralarla yedi adaya ayrılmışsa da bu adalar arasında düzenlenmiş bir yol ağı mevcut değildir.
Mezarlığın girişlerine ve yola yakın kesiminde yeni definler görülmekte; diğer yandan mezarlıkta bazı Osmanlı Dönemi mezarlarının taşları da yenilendiğinden ilk bakışta bunlar da yeni definmiş gibi algılanmaktadır.
Kaynaklara göre Sille’nin yetiştirdiği birçok önemli şahsiyet burada metfundur. Babası Üsküp kadılarından Osman Hâkî Dede (ö. 1836), Silleli Hacı Şaban Efendi (ö. 1944), Silleli Müderris Osman Efendi (ö. 1934), ulemadan Hacı Hafız Efendi’nin oğlu müderris ve hattat Musa Efendi (ö. 1935), Hacı İsmail Nazîfî (ö. 1887), oğlu Büyük Hoca Mustafa Efendi (ö. 1928) (Uz, 2004, 316) ile Silleli halk şairleri Figânî (ö. 1928), Feşânî (ö. 1320) ve Merdânî (ö. 1296) (Akça, 1940, 75, 101, 181) bunlardan bazılarıdır.
Mezarlıkta ilk bakışta mermer mezar taşları pek fark edilmezse de Sille’nin, Osmanlı Dönemine ait sanat değeri yüksek mermer mezar taşlarının kahir ekseriyeti bu mezarlıkta yer almaktadır.
Buradaki Osmanlı Dönemi mezar taşlarının en eski tarihlileri H 1200’lerin ilk çeyreğine, diğer bir ifadeyle XIX. yüzyıl başlarına aittir.
Mezarlıklar Şube Müdürlüğü tarafından Aşağı/Yeni Mezarlık ile Büyük/Eski Mezarlık “Sille-1 Mezarlığı” adı altında birleştirilmiştir. Her iki mezarlığın müşterek sınırlarının uzunluğu 1.397 metre, alanı ise 66.642 m2dir.
3. Subaşı (Gölbaşı) Mezarlığı
Sınırları içerisinde bulunduğu mahalleden dolayı Subaşı, batı taraflarındaki eski Gölevi Göleti sebebiyle de Gölbaşı Mezarlığı olarak anılan mezarlık, Aya Eleni Kilisesi’nin kuzeybatı taraflarından itibaren eski Tatköy yoluna kadar uzanmaktadır. Mezarlığın, taştan kuru kayma ihata duvarları gibi içerisi de oldukça bakımsızdır. Ak Mahalle mezarlıklarıyla yanı başındaki Mormi Mezarlığı’na göre arazi şartları defne oldukça müsait olan mezarlık, defne kapalıdır. Girişi; Baraj Caddesi üzerinde, bu caddenin Hükümet Caddesi ile kesiştiği noktanın az yukarısındadır. Bu giriş, eski Tatköy yolunun da başlangıcıdır. Hemen kuzeyindeki Mormi Mezarlığı’na da buradan girilmektedir.
Mezarlıkta mermer mezar taşlarının güzel örnekleri mevcutsa da bunların mevcudu Akmahalle Büyük/Eski Mezarlık’a kıyasla oldukça azdır. Buradaki mezarlarda çoğunlukla kullanılan taş Sille’nin kendi taşıdır. Gerek mermer gerekse Sille taşından şahidelerde tespit edilebilen en erken tarih H 1100’ün ortalarıdır (XVIII. yüzyılın ilk yarısı).
Osmanlı Döneminde Sille’de kendi adıyla anılan bir tekkesi olan Şeyh Ali Halvetî (ö. 1147/1735)’nin kabri mezarlığın giriş kısmına yakın bir yerde bulunmaktadır (zaviyesi için bk. Sarıköse, 2008, 187).
4. Mormi Mezarlığı (Yukarı Mezarlık)
Sille’nin batısında, Baraj Caddesi’nin sol tarafında, Mormi Camii’nin tam karşısına düşen tepe yamacındaki Şapel’in batı ve kuzeybatı taraflarında oluşan mezarlık, bu tepenin zirvesine kadar uzanmaktadır. Baraj Caddesi boyunca uzanan ihata duvarları yenilenmiş; duvarları derzlenip üzeri beton saçakla kaplanmıştır. Batısında, en tepe noktasındaki ihata duvarları yıkılmış; şapel hizasından itibaren aşağı girişe doğru taştan bir yürüyüş yolu oluşturulmuştur. Mezarlığın girişi yenilenip, derzlenerek üstüne beton saçak yapılmıştır. Define kapalı olan mezarlık oldukça bakımsızdır.
Baraj istikametinde gittikçe yükselen tepenin zirvesi ile Baraj Caddesi’ne bakan dik yamaçta mezarlar daha yoğundur. Mezarlıkta ilk bakışta Osmanlı Dönemine ait mezar taşları hâkimse de Cumhuriyetin ilk yıllarına ait mezar taşları da görülmektedir. Oldukça yıpranmış birkaç mermer mezar taşının görüldüğü mezarlıkta ağırlıklı olarak Sille taşı kullanılmıştır.
Mezarlıklar Şube Müdürlüğü kayıtlarına göre 101 ve 102 numaralı birer adadan oluşan Subaşı ve Mormi mezarlıklarının müşterek çevresi 627 metre, alanı da 22.687 m2dir.
5. Karataş Mezarlığı 1
Mezarlıklar Şube Müdürlüğünün adlandırmasıyla “Karataş Mezarlığı 1”, eski Karataş Mahallesi’nin kuzeyindeki bir yayla üzerinde, Karataş Mahallesi’ni Baraj Caddesi’ne bağlayan yolun sol tarafındadır. Mezarlığı çevreleyen duvarlar yenilenip üzerleri beton saçak altına alınmıştır. Mezarlıklar Şube Müdürlüğünün kayıtlarına göre mezarlığın çevresi 345 m, alanı 7.580 m2dir. Defin yapılmayan mezarlıkta bütün şahideler Sille taşından, tarihleri de H 1300’lerle M 1950’lerdir (XIX. yüzyıl sonu ila XX. yüzyılın ilk yarısı). Mezarlığın giriş kısmına yakın bir kesimde dikkat çeken Marmara mermerinden iki günümüz mezarı, eski iki mezarın yenilenmesinden ibarettir.
6. Karataş Mezarlığı 2
Karataş 1’in doğusunda ve aşağı tarafında küçük bir mezarlıktır. Mezarlıklar Şube Müdürlüğü kayıtlarına göre mezarlığın çevresi 96 m, alanı 506 m2dir. Mezarlığın ihata duvarı yenilenip, üzeri beton saçakla kapatılsa da içerisi bakımsızdır. Günümüzde defin yapılmayan mezarlıkta bütün mezar taşlarında Sille taşı kullanılmıştır. Yenilenen birkaç mezarın baş taşına mermer kitabe plaketi oturtulmuştur. Mezar taşlarının tarihleri diğer Karataş’la aynıdır.
7. Subaşı/Kârhane Camii Haziresi
Sille’de bir de hazire bulunmaktadır. Bu hazire, Subaşı/Kârhane Camii’nin avlu girişinin sol tarafındadır. Kenar uzunluğu 7-8 metre civarındaki kare biçimli hazire tamamen ağaççıklarla kaplanmış durumdadır ve sadece batı tarafında üç beş mezar taşı görülebilmektedir. Bu mezar taşlarından anlaşıldığı üzere hazirede yer alan mezarların hepsi Osmanlı Dönemine aittir. Bugün cenaze defnedilmeyen bu hazirede camide görev almış bazı din görevlileri ve yakınlarının yanı sıra mahalle sakinlerinin de kabirleri bulunmaktadır (Sarıköse, 2008, 177). Hazirenin batı tarafında seçilebilen mezar taşlarından gri mermerden ve biri fes, diğeri kavuk başlıklı iki başucu şahidesi oldukça dikkate şayandır (Diğer mezar taşları Sille taşındandır). Bunlardan kavuk başlıklı ve daha mücessem yapılı olanın kitabesinin künye ve tarih bölümünü havi kısmı tamamen toprağa gömülü hâldedir. Konya’daki benzerlerinden yola çıkarak, bu şahideyi; malzeme, yapım ve hat özellikleri itibariyle H 1100’lerin sonu ile 1200’lerin başına tarihlemek mümkündür ki; bu şahide, İbrahim Hakkı Konyalı’nın: “Câmiin önündeki mezarın başındaki muntazam kitabeden öğrendiğimize göre burada H 1220 (M 1805-06) yılında ölen câmi imamı Mehmed oğlu Ali Efendi gömülüdür” (Konya Tarihi, 1997, 527) şeklinde naklettiği mezar taşı olmalıdır.
Moloz taşla yapılmış, üzeri yakın zamanda betonla kaplanmış ihata duvarlarıyla çevrili, kapısı bulunmayan Subaşı/Kârhane Camii Haziresi’nde mevcut az sayıdaki mezar taşı H 1200 senesinin ilk çeyreği ile 1300 senesinin ilk yarısına aittir.
Günümüzde Mevcut Olmayan Mezarlıklar
1. Sille Şehitliği
Sille mezarlıklarını söz konusu eden bazı yayınlarla (Komisyon ts., 32; Özönder, 1998, 187; a.mlf., 2004, 349) bunları referans alan bir doktora tezinde (Sarıköse, 2008, 238-239) bir Sille şehitliğinden söz edilmekte; hatta Çevrikler Mezarlığı’ndaki bu şehitlikte Millî Mücadele’de şehit düşen elli iki asker ve subayın metfun olduğu ifade edilmektedir. Ancak bu bilgiler farklı yazılı metinlerle desteklenemediği gibi, Sillelilerce de teyit edilmemektedir.
2. Gayrimüslim Mezarlıkları
1923 yılı mübadelesine kadar Sille, Müslümanlarla Ortodoks Hristiyan Karamanlı Türkleri ve Rumların birlikte sükûn içerisinde yaşadığı bir barış beldesidir. Mübadele öncesinde Silleli Ortodokslar, cenazelerini bazı kiliselerin etrafında oluşan mezarlıklarına defnediyorlardı. Günümüzde bu gayrimüslim mezarlıklarından üçü bilinmektedir. Birisi Aya Eleni Kilisesi’nin yukarısında, güneybatı tarafına düşen tepe üzerinde, Sille’yi Sarayköy’e bağlayan Özay Sokağı’nın hemen aşağısındadır. Yer yer harap olmuşsa da moloz Sille taşından kuru kayma olarak yapılan ihata duvarları ayaktadır. Doğuya doğru meyilli zemininde hiçbir mezar belirtisi mevcut değildir. “Hıdırellez Kilisesi” denilen bir de kilisenin bulunduğu bu mezarlığın alt kısmında ikinci mezarlık yer almıştır (Özönder, 1998, 184). Üçüncüsü de Ak Manastır yakınındaki mezarlıktır. Bu mezarlığa Konyalı gayrimüslimlerin de cenazelerinin defnettikleri bilinmektedir (Sarıköse, 2008, 238).
Mezarlarda Kullanılan Taşlar
Sille mezarlıklarının en eski şahideleri, daha ziyade Ak Mahalle Eski Mezarlık ile Mormi Mezarlığı’nda görülen kaba yontulmuş, iri Sille taşlarıdır. Üzerlerinde hiçbir yazı bulunmayan bu mezar taşlarının tarihi hakkında tahmin yapmak oldukça zordur.
Sadece Sille’nin değil, bütün Konya mezarlıklarında, geçmişten günümüze, en yaygın olarak kullanılan mezar taşları, bir andezit türü olan “Sille taşı” veya “ken taşı” adlarıyla tanınan taştan mamuldür.
Subaşı ve Mormi mezarlıklarında seyrek, Akmahalle Eski/Büyük Mezarlık’ta oldukça fazla mezarın şahidelerinde mermer malzeme kullanılmıştır. Bu tip mezarlarda baş ve ayak taşları, Sille taşlarıyla örülen sandukaların üzerini kapatan pehlelerde açılan oyuklara oturtulmuştur. Sille mezarlıklarında nadir olarak Gödene taşı da görülmektedir.
Mezar ve Mezar Taşlarının Biçimi
Sille mezarlıklarında yaygın olarak çerçeveli ve sandukalı olmak üzere iki tür mezar yapısı dikkati çekmektedir. Taşları işlensin işlenmesin, üzerinde kitabe bulunsun bulunmasın, Sille mezarları baş ve ayakucu taşlarından/şahidelerden oluşmaktadır. Çerçeveli mezarlarda baş ve ayakucu şahidelerinin arası gerek yekpare gerekse parça taşlarla çevrilerek, mezar bir çerçeve içine alınmaktadır.
Sille’de, şahideleri mermerden olan mezarlar hep sandukalıdır. Böyle mezarlarda, kabirlerin üzerinde 1-1,5 m civarında, Sille taşlarından bir sanduka örülmüş, üzeri de baş ve ayakuçlarında şahidelerin oturacağı oyuklar bulunan kapak taşları (pehleler) ile kapatılmıştır. Pehlelerin bazılarının ortalarında da baklava dilimi, dairevi ve dörtgen biçimli rahmet oyukları/çiçeklikler bulunmaktadır. Sandukalı mezarların bazılarında ise yekpare pehleler yerine baş ve ayakuçlarına yine şahidelerin oturması için oyuklar bulunan kaide taşları kullanılmıştır.
Mezar Taşlarının Biçimi
Sille mezarlıklarındaki işlenmiş şahideler düz tepeli, tek kemerli, dalgalı kemerli, üçgen alınlıklı, güneş tepelikli ve başlıklıdır. Daha ziyade Osmanlı Dönemi mezarlarında bazı erkek başucu taşlarında kavuk, sarık, fes ve sikke gibi başlıklar; kadınlar da ise çiçek buketlerinden oluşan taç ve hotoz başlıklar görülmektedir.
Mezar Taşı Süslemeleri
Sille mezarlıklarında çoğunluğu oluşturan Sille taşından mamul mezar taşlarında süsleme yok denecek seviyededir. Ara ara görülen bazı süsleme unsurları ise çiçek şeklinde stilize edilen ışınlı güneş başlıkla ay, yıldız gibi diğer kozmik unsurlarla servi motiflerinden oluşmaktadır.
Sille taşlılarına nispetle çok daha az sayıda olan mermerden mamul mezar taşları ise süsleme açısından zengindirler. Kadın ve erkek başucu taşlarında dikkati çeken ilk süsleme unsuru yukarıda zikredilen başlıklardır.
Mermer şahidelerde kadınların başucu, erkeklerin ise ayakucu taşları süsleme açısından daha zengindir. Kadınların başucu şahidelerinde akantus yaprakları, kıvrım dallar, gül, lale gibi çeşitli çiçek motifleri görülürken; kadınlara nazaran daha dikkat çekici erkek ayakucu şahidelerinde ise servi, servi ile birlikte üzüm salkımları, hevenk hevenk meyveleriyle hurma ağacı ve taşların kemer kısmında bir yelpaze gibi iki yana kıvrılan yaprak motifleri izlenmektedir.
Hat/Yazı
Sille mezar taşlarında kullanılan diğer bir süsleme unsuru da yazılardır. Osmanlı Dönemi mezar taşlarında en fazla görülen hat türü sülüstür. Sille taşından mamul mezar taşlarından bazılarında bu hattın güzel örneklerine rastlansa da yaygın olarak “basit” veya “avam/halk” sıfatlarıyla nitelenen türü kullanılmıştır. Tıpkı süslemede olduğu gibi mermer şahidelerde sülüs ve talik hattın güzel örnekleri mevcuttur.
Sille mezar taşlarında yazılar genellikle taşlara kabartma tekniğiyle hakkedilmiştir.
Akmahalle Eski/Büyük Mezarlık’tan bir görünüm
Karataş 1 Mezarlığı’ndan bir görünüm
Subaşı/Kârhane Camii Haziresi
