Mevlâna döneminin ve Mevleviliğin tanınmış siması Ateşbaz Veli’nin adını taşıyan bu mamure, Yeni Meram Yolu üzerinde bulunan Konya Eğitim ve Araştırma Hastanesinin arkasındaki, aynı adla anılan semttedir. Meşhur bir ziyaretgâhtır. Eski Meram Yolu, o dönemde bu mamurenin önünden geçerdi.
Ateşbaz Veli Türbesi, Selçuklu türbe mimarisinin tipik özelliklerine sahiptir. Mahzen, gövde ve külâh olmak üzere, üç ana bölümden meydana gelmiştir. Mahzen ve poligen gövdesi, kesme taşlarla, üzerini örten piramidal külahı ise tuğla örgülerle inşa edilmiştir. Cesedin bulunduğu sandukanın yer aldığı toprak seviyesinden aşağıdaki mahzenin küçük, dar ve basık kapısı, yukarısındaki gövdenin taş basamaklardan oluşan iki taraflı merdiveninin hemen altında yer almıştır. Muhtelif yönlerinde menfezler bulunmaktadır.
Gövde kısmı, dışarıdan sekizgen, içeriden kare planlı olup kemerli kapısı vardır. Güney cephesindeki kenarda bir ziyaret penceresi yer almıştır. Bunun üzerinde, dışarıya nazır olarak yerleştirilmiş beyaz mermerde, beş satır halindeki Arapça kitabenin Türkçesi şöyledir:
“Bu kabir, sa’îd, şehîd, merhûm, millet ve dinin güneşi, 684/1285 yılı Recebinin ortalarında Allah’ın rahmetine kavuşan İzzeddin-oğlu Yûsuf Âteşbâz’ındır. Allah bağışlasın.”
Üst katta gövde dâhilinde, aşağıdaki cesedi sembolize eden sanduka mevcuttur. Duvarlarında çeşitli hat levhaları asılıdır.
Gövde, içten kubbe, dıştan piramidal mahrutî planlı, tuğla örgülü, bir külâhla örtülüdür. Tepesine, hilal tasvirli mermerden bir alem yerleştirilmiştir.
Zaviye, türbenin batısında, yola nazırdır. Daha önceleri burada, Çelebi Abdüssamet’in yaptırdığı bir zaviye bulunuyordu. Zamanla harap olduğu için, 1315/1897 yılında, postnişin Abdülvahit Çelebi tarafından yeni bir zaviye inşa ettirildi. Bugünkü hâliyle, taş temel üzerine kerpiç ve tuğla ile yapılmış, iki katlı, sade görünümlü, üzeri tuğla döşeli kırma çatı ile örtülü bu yapının avlu kapısı üzerindeki talik hatlı mermer kitabede, Mesnevihan Sıtkı Dede’ye ait aşağıdaki kıta bulunmaktadır:
Bir nihâl-i şecer-i Hazret-i Mevlânâ kim
Post-nişîn-i dergeh-i cedd-i o Vâhid Çelebi
Arz-ı hidmet eyleyüb Hazret-i Âteş-bâz’a
İtdi nezdinde binâ tekke rızâdır talebi
Çâker-i kemter-i Sıdkî ederek arz-ı niyâz
Didi târîhini ‘bu gülşen-i feyz-i edebî’1315
Günümüze gördüğü onarımlarla gelen zaviye, yüz yıllar boyunca türbeyi ziyarete gelenlerin misafir oldukları, sohbet, sema ve zikir meclislerinin yapıldığı mübarek bir mekân olarak hizmet etmiştir.
Ateşbaz Veli Türbesi
