Meram ilçesine bağlı Havzan Mahallesi, güneyinde Toprak Sarnıç Mahallesi, kuzeyinde Armağan Mahallesi, doğusunda Konya Garı, batısında Orgeneral Cemal Tural Mahallesi ile sınırlandırılmıştır. Mahalle, Konya Kalesi’nin dış surlarının batısındaki Çeşme Kapısı’ndan (bk. Konya Kalesi*) Meram’a giden en eski yol üzerinde yer alır. Adını, Selçuklu veziri Sahip Ata Fahreddin Ali’nin XIII. yüzyılın ortalarında burada yaptırdığı büyük havuzhanelerden almıştır. Havuzhaneler eski Havzan Mescidi’nin (bugünkü Orgeneral Cemal Tural Camii) yerinde idi. Bu havuzlara ait bazı kitabeli parçalar Havzan Çeşmesi üzerindedir. 1102-1103/1691-1692 tarihli 45 Numaralı Şeriye Sicili’nde yer alan birtakım mülk satışı kayıtlarından anlaşıldığına göre Havzan bölgesi, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde bağlık bahçeliktir. Konya’nın en önemli su toplama havzası olan yörede yerleşme Osmanlı Döneminin sonlarına doğru, özellikle de demiryolunun Konya’ya ulaşmasından sonra (1896), başlamıştır. Günümüzden daha otuz kırk yıl öncesine kadar Konya’nın Hıdırellez alanlarından olan yörenin mahalle hüviyetini kazanması Cumhuriyet Dönemindedir.
Mahallenin sınırları içinde en eski yapısı kalıntıları Selçuklu Dönemine aittir. XIX. yüzyılın sonları ve Cumhuriyet Döneminin başlarına ait bazı eski ev örneklerini Babil Sokağı civarında görmek mümkündür. Sahip Ata’nın vakıf suyu Sahip Ata Irmağı’ndan Havzan’daki havuzlarda dinlendirilmekten sonra künklerle şehirdeki yapılara veriliyordu. Ayrıca burada mevcut açık havuzlarda doldurulan su buz haline getirilip kalıplar hâlinde buzhanelerde saklanıp yazın ihtiyaç sahiplerine veriliyordu. Buradaki Sahip Ata buzhaneleri Türkiye’deki nadir Selçuklu yapılarındandır.
Havzan Mahallesi’nin kuruluşunda Bağdat Demiryolu projesi kapsamında inşa edilen Konya Garı’nın etkisi büyük olmuştur. Konevi’den Ateşbaz Veli’ye giden eski yolun etrafında tek tük bağ evleri varken Cumhuriyet ile birlikte yeni evler yapılmaya başlanmıştır. 1967 yılı imar planında bölge bahçeli nizam olarak korunmaya devam edilmiştir. 1970’li yıllardan sonra mahallede yoğun bir yapılaşmaya gidilmiştir.
Döneminin en ileri teknolojisi ile kaliteli yapı malzemeleri üreten ve Konya’nın ilk büyük tuğla ve kiremit fabrikası olan Karacığan Tuğla ve Kiremit Fabrikası, 1960’lı yıllarda Ebussuud Caddesi üzerinde inşa edilen Konya’nın ilk modern makarna-irmik fabrikası ile bütün Konya’nın kömürünün dağıtıldığı Kömür Tevzii de yörede kurulmuştu. Günümüzde bu kuruluşların geniş arazileri üzerinde çok katlı modern siteler yükselmektedir.
Mahallenin ilk sakinlerinin Konya merkezdeki mahallelerden geldikleri bilinmektedir. Bunlardan bir kısmı bağcılık ve hayvancılık yaparken bir kısmı da esnaf ve zanaatkârdı. 1960’lı yıllarda Meram Yeni Yol açılınca mahalleye ilgi artmıştır. Kasap Haşim Soğancılar (Buzhanenin yanında), Recep Binatlı, Adil Bey, Tenekeci Mustafa Efendi ve Çeşmeci Hüseyin Ustalar mahallenin hatırlanan en eski aileleridir.
Türkiye’nin ilk meteoroloji istasyonu (kuruluşu 1929), Çevre Orman İl Müdürlüğü, Konya İl Kontrol Laboratuarı Müdürlüğü, TEİAŞ 9. İşletme Trafo Merkezi, 30 numaralı Havzan Sağlık Ocağı (Aile Sağlığı Merkezi) mahalle sınırları içerisinde yer alan kamu kuruluşlarıdır.
Havzan Mahallesi’nin tarihî eserleri kronolojik sıraya göre şunlardır:
Sahip Ata Havuzhaneleri: Mahalleye adını veren bu yapılar günümüze gelememiştir. Tarihî kaynaklara göre bugünkü Havzan Camii (Orgeneral Tural Camii) ve Havzan Çeşmesi’nin bulunduğu yerdeydiler.
Sahip Ata Buzhaneleri: Selçuklu Döneminde halkın buz ihtiyacını karşılayan bu yapılar, Tekli ve Çifte Buzhane adlarıyla anılmaktadır (bk. Buzhane*).
Havzan Mescidi: Bugünkü Orgeneral Tural Camii’nin yerindeydi. Eski fotoğrafları yapının, kerpiç duvarlı, ahşap direkli, kırma çatılı tipik bir mahalle mescidi olduğunu göstermektedir. 1990’lı yıllarda yıkılarak yerine bugünkü cami yapılmıştır.
İsimsiz Çeşme: Karacığan Camii yakınındaki bu çeşme, yuvarlak kemerli tipik bir sokak çeşmesidir. Üzerindeki 1862 tarihli kitabe yıprandığı için kim tarafından yaptırıldığı anlaşılamayan çeşme, muhtemelen buraya başka bir yerden taşınmıştır.
Havzan Çeşmesi: Sivri kemerli tipik bir son dönem Osmanlı çeşmesidir. Üzerindeki tarihe göre 1340/1924’te yapılmıştır. Çeşmenin aynalığı üzerinde Selçuklu Devrinden kalma kitabeler bulunmaktadır.
Babil Sokağı üzerindeki tarihî çınar mahallenin tescilli tek anıt ağacı idi. Yaşı uzmanlarca 200 olarak belirlenen tarihî çınar, etrafında yapılan inşaatların etkisi ile kurumuştur.
2009 yılı mahalle düzenlemeleri sonucu sınırlarında yapılan değişikliklerle Havzan Mahallesi küçülmüştür. Mahalledeki boş arsalar ile Meram Eski Yol üzerinde bulunan ağaçlıklı geniş bahçesiyle KOSKİ tesisleri ve bitişiğindeki Hurdalık kaldırılarak yerlerine siteler kurulmuştur. MÜSİAD Evleri, Yeşil Meram, Beyzade, Geçit ve Sültem bu sitelerden bazılarıdır.
Karacığan (1953), Havzan Yeşil (1973), Arafat (1987), Hz. Halit (1993), Org. Tural Hocalar (l991) ve Sıddıka Hanım (1995) camileri; Vali Necati Çetinkaya ve Niyazi Usta ilköğretim okulları; Havzan Nuraniye (erkek) ve Şükraniye (kız) Kur’an kursları ile üç yüksek öğrenim yurdu mahallenin diğer kamu yapılarıdır.
Bugünkü toplam nüfusu 14.314 olan mahallenin seçmen sayısı 9.650’dir. Gara hızlı tren bölümünün de ilavesi ile mahallenin cazibesi daha da arttığından yeni yeni site ve alışveriş merkezi inşaatları hız kazanmıştır.
Havzan
