XIII. yüzyıl sonlarından, 1925 yılında tekke ve dergâhların kapatılmasına kadar üç kıtaya yayılan 140’a yakın Mevlevihanede okutulması mecburi olan başta Mevlâna’nın Mesnevi’si ve diğer eserleri üzerinde yüzlerce şair, edip ve yazar tarafından inceleme ve araştırmalar yapılmış; çeviriler, şerhler ve sözlükler yazılmıştır.
1925 yılından itibaren bu tarz çalışmalar bizzat dönemin Maarif Vekili Hasan Âli Yücel’in gayretleriyle devletin himayesine girmiş, ardından üniversiteler bu konuya el atarak Mevlâna ve 700 yılı aşkın bir tarihe sahip olan Mevlevi kültürünü araştırıp incelemeye başlamışlardır.
1924 yılında Mevlevi şeyhi Midhat Bahari Beytur ve 1949 yılında Prof. Dr. Feridun Nafiz Uzluk, bu tarz araştırmaların kurumsal bir hüviyet kazanması arzusuyla “Mevlâna’nın eserlerini yabancı dillere aktarma” ve “Mevlâna Muhipleri Cemiyeti” kurma girişimleri hedefe ulaşmamıştır (Şimşekler, 2004).
1953 yılında Prof. Hamdi Ragıp Atademir, “Mevlâna Tetkikleri ve Konya” başlıklı makalesinde Konya’da bir Mevlâna Enstitüsü açılmasına ve bu konudaki çalışmaların ilmî ortamlara taşınması gerekliliğine işaret etmiştir (Atademir, 101-105). Eldeki bilgilere göre; bu konuda yazılmış ilk makale de budur. Daha sonra 1955-1969 yılları arası çeşitli gazete ve dergilerde Prof. Dr. F. Nâfiz Uzluk, M. Ref’î Cevad Ulunay, Abdülbaki Gölpınarlı, Cahit Öztelli, Nezihe Araz, Arslan Ergüç, Prof. Dr. Abdülkadir Karahan, Sezai Karakoç ve Suad Abanazır gibi ehil kişi ve yazarlar, Mevlâna Enstitüsünün kurulmasının önemine dair yazılar kaleme almışlardır (Şimşekler, 2011, 3-103).
Bu arada Nafiz Uzluk, bizzat dönemin başbakanı Adnan Menderes’e yazdığı bir mektupta böyle bir kurumun açılması gerekliliğini gerekçeleriyle açıklamış, ancak sonuç alınamamıştır. 1968 yılında dönemin Millî Eğitim Bakanı İlhami Ertem “Mevlâna Tetkikleri Enstitüsü” adıyla bakanlığa bağlı bir kurumun Konya’da inşaatına başlanacağı müjdesini vermiştir. 1973 yılında Mevlâna Müzesi karşısında inşa edilen bina, Hz. Mevlâna’nın 700. Vuslat Yıldönümü faaliyetleri çerçevesinde gösterişli bir törenle “Mevlâna Tetkikleri Enstitüsü” olarak hizmete açılmış, ama 1978 yılına kadar hiçbir çalışma gerçekleşmemiş ve bu tarihte tek belirtisi olan tabelası da sökülerek Konya İl Halk Kütüphanesi buraya taşınmıştır. Bu bina da 2011 yılında Mevlâna Alanı düzenlemesi kapsamında yıkılmıştır.
1978 yılında Mevlâna Tetkikleri Enstitüsünün kaderine terk edilmesi ve sadece adının kalmasıyla Selçuk Üniversitesi tarafından 1979 yılında Edebiyat Fakültesi bünyesinde yeni bir Mevlâna Araştırmaları Enstitüsü kurulmuştur. Yönetmeliği 13 Temmuz 1979 gün ve 16695 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan bu Enstitü de 1981 yılında üniversitelerin yeniden yapılanması çerçevesinde kurulan Yüksek Öğretim Kurumunun (YÖK) kararı ile lağvedilmiştir.
Selçuk Üniversitesi, 1985 yılı Mayısında, Selçuklular Dönemi tarihi ile birlikte Mevlâna’nın hayatı, eserleri, fikirleri ve Mevlevilik tarihini de araştırma amacıyla kendi bünyesinde Selçuklu Araştırmaları Merkezini (SÜSAM) YÖK’ten olur alarak kurmuştur. Bu Merkez, Rektör Prof. Dr. Halil Cin’in özel himayesiyle özellikle Mevlâna konusunda oldukça verimli çalışmalar yapmıştır. Daha sonra 4 Haziran 1996 tarihinde Selçuk Üniversitesi bünyesinde Mevlâna Araştırmaları Merkezi açılması için YÖK’e gerekçe, taslak, yönetmelik ve izin talebi gönderilmiş, fakat 13 Haziran 1996 günlü YÖK yazısıyla bu Merkez’in açılmasına izin verilmemiştir.
1972-2004 yılları arasında Prof. Dr. Mehmet Kaplan, Necati Elgin, Tarık Buğra, Feyzi Halıcı, Mehmet Önder, Prof. Dr. Erkan Türkmen, Prof. Dr. Emine Yeniterzi, Prof. Dr. Adnan Karaismailoğlu, Prof. Dr. Haşim Karpuz, Prof. Dr. Mustafa Özcan ve Doç. Dr. Nuri Şimşekler gibi sahayla ilgili bilim adamları enstitü açılmasına dair yazılar kaleme alarak konunun önem ve aciliyetine dikkat çekmişlerdir (Şimşekler, 2011: 3-103).
16 Haziran 2004 tarihli Üniversite Senatosu kararıyla Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi açma başvurusu YÖK’e sunulmuş ve 11 Mart 2005 günü yapılan genel kurul toplantısında açılmasına olur verilmiştir (Yılmaz-Çankaya, 2006, 86-89). 17 Mayıs 2005 tarih ve 25818 sayılı Resmî Gazete’de yönetmeliği yayımlanan Merkez, Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi (SÜMAM) adıyla resmî statüye kavuşmuştur.
2005 yılından itibaren SÜMAM, yurt içinde ve dışında birçok faaliyet gerçekleştirmiş ve Enstitü’ye dönüşme yolunda çaba sarf etmiştir. 2010 yılı Şubatında yapılan hazırlıklar Selçuk Üniversitesi Senatosu’ndan geçirilerek YÖK’e müracaat edilmiştir. YÖK, 4 Mart 2010 tarihinde yaptığı genel kurul toplantısında Mevlâna Araştırma ve Uygulama Merkezi’nin enstitüye dönüşmesini onaylamış, Mevlâna Araştırmaları Enstitüsü’nün açılmasına dair Bakanlar Kurulu kararı da 22 Ağustos 2010 tarih ve 27680 sayılı Resmî Gazete’de yayımlanmıştır. Böylece 1953 yılından beri süren uzun bir maceradan sonra Mevlâna Enstitüsü kurulmuş, Doç. Dr. Nuri Şimşekler de müdürlüğüne olarak atanmıştır. İlk yönetim ve enstitü kurulu ise Prof. Dr. Fevzi Günüç, Prof. Dr. A. Kâzım Ürün, Doç. Dr. Ali Temizel, Yrd. Doç. Dr. Semra Tunç, Yrd. Doç. Dr. Hakan Kuyumcu, Doç. Dr. M. Ali Hacıgökmen, Yrd. Doç. Dr. Yağmur Küçükbezirci ve Yrd. Doç. Dr. Oğuz Karakaya’dan oluşmuştur. Hâlen Enstitü yönetimi Doç. Dr. Ali Temizel (müdür), Yrd. Doç. Dr. Hakan Kuyumcu (md. yrd.) ve Bülent Keskin (sekreter); Yönetim Kurulu Doç. Dr. Ali Temizel, Yrd. Doç. Dr. Hakan Kuyumcu, Doç. Dr. Mutluhan Taş, Doç. Dr. Semra Tunç, Doç. Dr. Oğuz Karakaya ve Bülent Keskin; Enstitü Kurulu ise Enstitü Yönetim Kurulu ve Doç. Dr. Mehmet Ali Hacıgökmen’den oluşmaktadır. Enstitüye bağlı Mevlâna ve Mevlevilik Araştırmaları Ana Bilim Dalı Başkanlığını da Doç. Dr. Mehmet Ali Hacıgökmen yürütmektedir.
Mevlâna ve Mevlevilik kültürü sahasında rasyonel, objektif ve ilmî araştırma yöntemlerine ve geleneğe uygun olarak interdisipliner koordine ve çalışmalarla yeni bilgi üretmek ve yönlendirmek suretiyle ulusal ve uluslararası platformda söz sahibi bir kurum olma vizyonuyla yola çıkan ve Mevlâna ve Mevlevilik alanında dünyada tek olan Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırmaları Enstitüsü’nün amacı, çalışmalarını uluslararası bir boyuta getirip ilmî anlamda Mevlâna konusunda Konya’yı “tek otorite” yapmak, özellikle yurt dışındaki yanlış Mevlâna algılamalarının önüne geçmek, bu anlamda Enstitü’yü gerekli bilim adamları ve yönetici kadrolarıyla zenginleştirerek sadece ülkemizden değil yurt dışından da yüksek lisans ve doktora öğrencileri alarak objektif Mevlâna araştırmacıları yetiştirmektir.
Bu amaç doğrultusunda Rektörlük ile Enstitü yönetiminin gayretleriyle ve 09.08.2012 tarihli YÖK Genel Kurulu kararıyla Enstitü bünyesinde “Mevlâna ve Mevlevilik Araştırmaları Ana Bilim Dalı” kurularak aynı adla yüksek lisans programı açılmıştır.
Selçuk Üniversitesi Mevlâna Araştırmaları Enstitüsü'nün logosu
